بحران آب شدت گرفت ؛ تبخیر آب در ایران سه‌برابر میانگین جهانی

هورناز (hornaz.ir):

دنیای اقتصاد: بر اساس گزارش های کارشناسان میانگین بارندگی در ایران یک سوم میانگین جهانی است. اما بحران در اینجا محدود نمی شود. زیرا همین گزارش ها نشان می دهد که تبخیر آب در ایران سه برابر میانگین جهانی است و این هشداری برای امنیت ملی ایران است.

این واقعیت ها نشان می دهد که نیاز به بازنگری جدی در حوزه سیاست آب در ایران وجود دارد و باید به ارتقای سطح آب های زیرزمینی توجه ویژه ای شود. وضعیت منابع آبی کشور در زمستان 1402 هجری قمری نشان از ادامه بحران آب دارد. کاهش 11 درصدی بارش ها نسبت به سال قبل، افزایش 1.7 درجه ای دمای هوا نسبت به میانگین بلندمدت و کاهش 10 درصدی ذخایر سدها همگی بیانگر شرایط نامناسب برای منابع آبی کشور است.

خشکسالی وضعیت را در بسیاری از مناطق به ویژه در شرق و جنوب کشور خطرناکتر کرده است. این در حالی است که وضعیت استان سیستان و بلوچستان با کاهش 56 درصدی نیمی از ذخایر چاه ها بسیار نامطلوب است. با وجود اینکه 74 درصد اعتبارات مصوب به بخش آب اختصاص دارد، اما چالش های جدی در تامین آب شرب، کشاورزی و صنعت در کشور وجود دارد.

بر اساس گزارش منتشر شده از سوی مرکز پژوهش‌های شورا، بحران آب در ایران که در سال‌های اخیر به یکی از چالش‌های اصلی کشور تبدیل شده است، تا زمستان سال 1402 نیز ادامه یافت. این گزارش که توسط وزارت نیرو منتشر شده، تصویری نگران‌کننده از وضعیت منابع آبی کشور، ضرورت اتخاذ تدابیر جدی و عاجل برای مدیریت این بحران را نشان می دهد.

وضعیت بارندگی

داده های منتشر شده حاکی از آن است که میانگین بارندگی کل کشور در سه ماهه زمستان 1402 هجری شمسی بالغ بر 91.2 میلی متر بوده که نسبت به زمستان سال قبل 11 درصد و نسبت به میانگین بلندمدت بارندگی 8 درصد کاهش داشته است. سال 1393. فصل زمستان، این کاهش بارندگی در حالی رخ داده است که کشور پیش از این با کمبود منابع آبی مواجه بود.

قابل ذکر است که وضعیت بارندگی در استانداری های مختلف کشور یکسان نبود. بر اساس این گزارش، بارندگی در 19 استان بالاتر از میانگین بلندمدت و در سایر استان ها کمتر از میانگین بلندمدت بوده است. این تفاوت در میزان بارندگی چالش های مختلفی را برای مدیریت منابع آب در مناطق مختلف کشور ایجاد می کند.

درجه حرارت بالا

علاوه بر کاهش بارندگی، افزایش دما نیز این مشکل را تشدید کرده است. در زمستان 1402 هجری قمری میانگین دمای کل کشور 1.7 درجه سانتیگراد بیشتر از میانگین دراز مدت بود. این افزایش دما در تمامی استان های کشور مشاهده شد. اما شدت آن در مناطق مختلف متفاوت بود. بیشترین افزایش دما در مناطق مرکزی، جنوبی و جنوب شرق کشور گزارش شده است.

افزایش دما علاوه بر تأثیر مستقیم بر میزان تبخیر و کاهش منابع آب، تأثیر منفی بر ذخایر برفی کشور داشته است. کاهش ذخایر برق می تواند باعث کاهش آبرسانی به رودخانه های دائمی در فصول گرم سال شود که در تامین آب برای مصارف مختلف با چالش های جدی مواجه خواهد شد.

خشکسالی

بر اساس SPEI (شاخص استاندارد شده بارش، تبخیر و تعرق)، در سه ماهه زمستان 1402، مناطق وسیعی از شرق، شمال شرق، بخش هایی از جنوب شرق و اکثر مناطق جنوبی کشور با خشکسالی خفیف تا متوسط ​​مواجه شدند. وضعیت در برخی مناطق شدیدتر بود. به عنوان مثال بخش وسیعی از استان‌های فارس و شمال هرمزگان با خشکسالی بسیار شدید مواجه بودند.

این شرایط می تواند تأثیرات جدی بر کشاورزی، منابع آب و حتی شرایط محیطی این مناطق داشته باشد. البته در این میان برخی مناطق نیز شرایط مساعدتری را تجربه کردند. شمال غرب، غرب، بخش‌هایی از مرکز کشور و شرق و جنوب استان سیستان و بلوچستان با خشکسالی متوسط ​​تا شدید مواجه بودند.

وضعیت سدها

یکی از شاخص های مهم در ارزیابی وضعیت منابع آبی کشور میزان ذخایر سدها است. بر اساس این گزارش، حجم آب مخازن سدها در شش ماهه منتهی به اسفندماه گذشته حدود 23 میلیارد متر مکعب معادل 47 درصد از کل ظرفیت سدها بوده است. این میزان نسبت به مدت مشابه سال قبل 10 درصد کاهش داشته است.

وضعیت سدها در استان های مختلف متفاوت است. برخی از سدها مانند آبشینه و اکباتان در استان همدان، وشمگیر، گلستان و بوستان در استان گلستان و سد ایلام در استان ایلام نسبت به سال گذشته وضعیت بهتری دارند. از سوی دیگر وضعیت ذخیره سدهای واقع در خراسان رضوی، فارس، کرمان، مرکزی و برخی از سدهای خوزستان نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش یافته است.

مورد خاص سیستان و بلوچستان

وضعیت منابع آبی استان سیستان و بلوچستان نگرانی خاصی دارد. در شمال این استان وضعیت ذخیره چاه های نیمه که منبع اصلی تامین آب شرب منطقه سیستان و بخش بزرگی از شهر زاهدان هستند، بسیار نامطلوب است، زیرا وسعت آنها زیاد نیست. بیش از 4 درصد از حجم آنها است. مخزن نیمه چاه پر است که نسبت به مدت مشابه سال قبل 56 درصد کاهش داشته و درصد کاهش را نشان می دهد.

این وضعیت می تواند منجر به بحران جدی در تامین آب شرب این منطقه شود و نیازمند توجه ویژه و اقدامات عاجل است. البته بارندگی شدید اواخر زمستان در جنوب شرق کشور باعث بهبود نسبی وضعیت برخی از سدهای این منطقه شد. به عنوان مثال سد خیرآباد این استان با میزان پر شدن 92 درصد بهترین وضعیت را در بین سدهای کشور دارد.

مقایسه با کشورهای همسایه

مقایسه وضعیت منابع آبی ایران با کشورهای همسایه نشان می دهد که با وجود شرایط نامناسب ایران، برخی از کشورهای همسایه وضعیت بهتری را تجربه کرده اند.

در افغانستان به جز مناطق غربی که با خشکسالی شدید مواجه بودند، در سایر مناطق از جمله سرچشمه رودخانه مشترک هیرمند شرایط عادی بود. در عراق به استثنای مناطق مرکزی و شرقی، سایر مناطق شاهد شرایط عادی بودند. در ترکیه با وجود خشکسالی که برخی مناطق شاهد آن بودند، سرچشمه رودخانه های دجله و فرات شاهد شرایط عادی و حتی خشکسالی خفیف تا متوسط ​​بود. این تفاوت در وضعیت منابع آب در کشورهای همسایه، اهمیت دیپلماسی آب و مدیریت مشترک منابع آب فرامرزی را برجسته می کند.

تولید برق آبی

در فصل زمستان، کل تولید برق آبی کشور به حدود 3726 مگاوات در ساعت می رسد که معادل 4.6 درصد از کل تولید برق کشور است. این مقدار نسبت به فصل پاییز افزایش یافته است.

در بخش تأمین اعتبار گزارش حاکی از آن است که در سال 1402 هجری قمری حدود 74 درصد از اعتبارات مصوب به بخش آب اختصاص یافته است. اما عدم تخصیص بیش از یک چهارم اعتبارات می تواند منجر به تاخیر در اجرای پروژه های مهم آب شود.

رویه ها و راه حل ها

در پاسخ به این شرایط، وزارت نیرو اقداماتی را در دستور کار قرار داده است. تهیه نقشه راه آب کشور و ارائه آن به شورای عالی آب یکی از این اقدامات است. نشست کمیشنران آب نیز در چارچوب مدیریت منابع آبی مشترک با افغانستان در هیرمند برگزار شد.

کارشناسان تاکید دارند که مقابله با بحران آب نیازمند برنامه ریزی جامع و جامع برای مدیریت منابع آب است. این برنامه باید شامل اقداماتی مانند بهبود مصرف آب در بخش‌های مختلف، توسعه سیستم‌های آبیاری مدرن در بخش کشاورزی، بازیافت و استفاده مجدد از پساب و حفاظت از منابع آب زیرزمینی باشد.

با توجه به اهمیت منابع آبی مشترک با کشورهای همسایه، تقویت دیپلماسی آب و تلاش برای دستیابی به توافقات پایدار در زمینه مدیریت منابع آبی مشترک بسیار مهم است. افزایش 1.7 درجه ای میانگین دما در زمستان 1402 نسبت به میانگین بلندمدت نشان دهنده تأثیر قابل توجه تغییر اقلیم بر شرایط جوی ایران است. این افزایش دما علاوه بر تأثیر مستقیم بر میزان تبخیر و تعرق، الگوی بارش را نیز تغییر داد. کاهش بارش برف و افزایش بارندگی های شدید نتایج این تغییرات است که چالش های جدیدی را برای مدیریت منابع آب ایجاد می کند.

نابرابری در توزیع منابع آب

تفاوت معنادار بارندگی و ذخایر آب بین استانداری های مختلف نشان دهنده نابرابری در توزیع منابع آب در سطح کشور است. این نابرابری ضرورت اتخاذ روش های مختلف در مدیریت منابع آب در مناطق مختلف را برجسته می کند. به عنوان مثال در حالی که برخی از مناطق غربی کشور با خشکسالی مواجه هستند، استان های شرقی و جنوبی کشور با خشکسالی شدید مواجه هستند.

وضعیت بحرانی چاه نیمها در سیستان و بلوچستان که به جریان آب از افغانستان وابسته است، اهمیت مدیریت منابع آبی مشترک را نشان می دهد. این موضوع مستلزم تقویت دیپلماسی آب و همکاری های منطقه ای برای مدیریت پایدار منابع آب فرامرزی است.

با توجه به اینکه بخش کشاورزی بزرگترین مصرف کننده آب در ایران است، بازنگری در سیاست های این بخش ضروری به نظر می رسد. اصلاح الگوی کشت، توسعه کشت های گلخانه ای، استفاده از ارقام مقاوم به خشکی و بهبود سیستم های آبیاری می تواند به کاهش مصرف آب در این بخش کمک کند. این گزارش نشان می دهد که اگرچه منابع آب در حال کاهش است، اما تقاضای آب همچنان بالاست. این امر اهمیت مدیریت تقاضا را برجسته می کند. کشت آب، تعدیل تعرفه آب و استفاده از فناوری های کاهش مصرف می تواند در این زمینه موثر باشد.

کاهش ذخایر سدها نشان می دهد که علاوه بر مدیریت مصرف، نیاز به سرمایه گذاری در زیرساخت های جدید آب نیز وجود دارد. توسعه سیستم های جمع آوری آب باران، بازیافت آب و استفاده از منابع آب غیر سنتی می تواند به افزایش منابع آب در دسترس کمک کند. دقت و جامعیت اطلاعات ارائه شده در این گزارش اهمیت سیستم های مدیریت و پایش اطلاعات منابع آب را نشان می دهد. توسعه و بهبود این سیستم ها می تواند به تصمیم گیری دقیق تر و مدیریت بهتر منابع آب کمک کند.

لزوم توجه به پیامدهای اجتماعی و اقتصادی

بحران آب می تواند پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گسترده ای داشته باشد. این پیامدها شامل افزایش مهاجرت از مناطق کم آب، تنش های اجتماعی بر سر منابع آبی و تأثیر بر اقتصاد مناطق وابسته به کشاورزی است. بنابراین برنامه ریزی برای مقابله با این تبعات نیز باید در دستور کار قرار گیرد. در نهایت باید تاکید کرد که مدیریت بحران آب در ایران نیازمند رویکردی فرابخش و فرابخشی مبتنی بر شواهد علمی است. این رویکرد باید شامل اقدامات کوتاه مدت برای مقابله با شرایط فعلی و همچنین برنامه ریزی بلندمدت برای سازگاری با تغییرات اقلیمی و مدیریت پایدار منابع آب باشد.

همکاری بین ادارات مختلف دولتی، مشارکت بخش خصوصی و جامعه مدنی و بهره مندی از تجارب جهانی در این زمینه می تواند به موفقیت این رویکرد کمک کند. گزارش وزارت نیرو از وضعیت منابع آبی کشور در زمستان 1402 هجری شمسی تصویری نگران کننده از ادامه بحران آب در ایران ارائه می دهد. کاهش بارندگی، افزایش دما، خشکسالی گسترده و کاهش ذخایر سدها همگی بیانگر نیاز به اقدام جدی و فوری برای مدیریت این بحران است. این وضعیت می تواند پیامدهای گسترده ای برای کشور داشته باشد. از جمله این پیامدها می‌توان به کاهش دسترسی به آب آشامیدنی در برخی مناطق، چالش‌های جدی پیش روی بخش کشاورزی، تهدید امنیت غذایی، افزایش فرسایش خاک و بیابان‌زایی و تشدید مهاجرت‌های داخلی اشاره کرد.

مدیریت بحران آب در ایران نیازمند عزم ملی و همکاری همه ادارات و نهادهای ذیربط است. علاوه بر اقدامات فنی و اداری، آگاهی عمومی و مشارکت مردم در مصرف بهینه آب نیز نقش مهمی در رفع این چالش خواهد داشت. با توجه به روند تغییرات اقلیمی و احتمال تداوم کم آبی در سال های آینده، اتخاذ رویکردی پیشگیرانه و آینده نگر در مدیریت منابع آبی کشور ضروری به نظر می رسد. این رویکرد باید شامل سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید مدیریت آب، اصلاح الگوی کشاورزی، بهبود بهره‌وری آب در بخش کشاورزی، و توسعه منابع آب غیرمتعارف مانند آب‌های عمیق و نمک‌زدایی از آب دریا باشد.